شرح دعای مکارم الاخلاق( 132)

عن الصادق علیه‏السلام قال: تحولت القبله الى الکعبه بعد ما صلى النبى صلى الله علیه و آله بمکه ثلاث عشره سنه الى بیت‏المقدس و بعد مهاجرته الى المدینه صلى الى بیت‏المقدس سبعه اشهر. قال: ثم وجهه الله الى الکعبه و ذلک ان الیهود کانوا یعیرون على رسول‏الله، یقولون له انت تابع لنا تصلى على قبلتنا فاغتم رسول‏الله من ذلک غما شدیدا. 

امام صادق (ع) فرمود: قبله‏ى مسلمین تحول یافت به کعبه، بعد از آنکه رسول اکرم (ص) سیزده سال در مکه به طرف بیت‏المقدس نماز گزارد، و بعد از مهاجرت به مدینه نیز هفت ماه به طرف بیت‏المقدس نماز خواند، سپس خداوند قبله را تغییر داد و پیمبر را از بیت‏المقدس متوجه کعبه‏ى مکرمه نمود و این کار براى آن شد که یهودیهاى مدینه زبان به ملامت و سرزنش پیشواى اسلام (ص) گشودند و به حضرت گفتند: شما تابع و پیرو ما هستید و به قبله‏ى ما نماز مى‏خوانید و این سخن، پیمبر گرامى را سخت مغموم و متاثر نمود. 

تا زمانى که رسول اکرم (ص) و مسلمانان در مکه بودند، مصلحت ایجاب مى‏کرد که بیت‏المقدس قبله‏ى مسلمین باشد. پس از آنکه پیشواى اسلام (ص) و مسلمانان به مدینه مهاجرت نمودند، آن مصلحت پایان یافت. از این رو قبله بودن بیت‏المقدس نسخ شد و خداوند کعبه‏ى مکرمه را خلف آن قرار داد. 

بلا و عافیت نیز از نظر نوعى و فردى مى‏تواند مثال دیگرى  براى کلام حضرت زین‏العابدین (ع) باشد. افراد به صور مختلف مبتلا به بلایا مى‏شوند و آرامش و آسایش خویش را از دست مى‏دهند. خداوند توانا قادر است عافیت را خلف بلایا نماید و افراد مبتلا را از رنج و گرفتارى رهایى بخشد. اولین درخواستى را که امام سجاد (ع) در این قطعه‏ى دعا از پیشگاه الهى براى خود مى‏نماید، عافیت قبل از بلاست. در واقع، کلام امام (ع) چنین مى‏شود:  و عندک مما فات خلف فامنن على قبل البلاء بالعافیه.  بار الها! براى هر چیزى که از میان مى‏رود، نزد تو خلف و جایگزینى است، پس اى خداى مهربان! بر من منت بگذار و پیش از ابتلاى به بلا، عافیتم عطا فرما و از گرفتارى مصون و محفوظم دار. 

ناگفته نماند که در لسان روایات، کلمه‏ى خلف براى پاداشهاى دنیوى و اخروى خداوند در مقابل انفاق و صدقات مردم نیز به کار رفته است. در احادیث بسیارى آمده که صدقه دفع بلا مى‏کند، من جمله این حدیث شریف است:  عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: من تصدق بصدقه حین یصبح اذهب الله عنه نحس ذلک الیوم.  امام صادق (ع) فرمود: کسى که اول صبح صدقه‏اى بدهد، خداوند حوادث شوم و نحس آن روز را از وى مى‏گرداند.  فى الحدیث: اللهم اعط کل منفق خلفا. 

براى آنکه مردم در امر انفاق و صدقات تشویق شوند، امام (ع) دعا مى‏کند و از پیشگاه الهى درخواست مى‏نماید که خلف انفاق و صدقات را که دفع بلایاست، به مردم عطا فرماید. 

در قرآن شریف آمده است:  لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون.  هرگز به مقام رفیع بر و نیکوکارى نمى‏رسید تا برهنه را با لباسى که علاقه دارید، بپوشانید و گرسنه را از غذایى که خود دوست دارید، سیر نمایید.  کسانى که به روز جزا و پاداش الهى یقین دارند و مشمول آیه‏ى شریفه‏ى:  و بالاخره هم یوقنون   هستند، مى‏توانند از بهترین اموال خود چشم بپوشند و در راه خداوند انفاق نمایند. حضرت عبدالعظیم الحسنى از امام جواد علیه‏السلام، ضمن یک حدیث، مضامین متعددى را از آباء گرامیش، از على بن ابیطالب علیه‏السلام نقل نموده که این عبارت از جمله‏ى آنهاست:  قال على علیه‏السلام: من ایقن بالخلف جاد بالعطیه. 

على (ع) فرموده: کسى که در آخرت به پاداش الهى یقین دارد، اموال خوب و مطلوب خود را در راه بارى تعالى اعطا مى‏نماید. 

امام سجاد (ع) در جمله‏ى دوم دعاى مورد بحث امروز، به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: 

و لما فسد صلاح.  بار الها! براى هر چیزى که فاسد و غیرقابل انتفاع مى‏شود، نزد تو خلف شایسته‏ى انتفاع براى آن وجود دارد. 

جهانى که در آن زندگى مى‏کنیم، عالم کون و فساد است. پیوسته موجوداتى در آن تکوین مى‏شوند و جامه‏ى هستى در بر مى‏کنند و  موجودات دیگرى فاسد مى‏شوند و از گردونه خارج مى‏گردند و این خود یکى از بزرگترین تفاوتها بین دنیا و آخرت است. آفریده‏ها در عالم آخرت همواره کائن و ثابت‏اند و فساد و نابودى در آنها راه ندارد، اما در کره‏ى زمین، على الدوام چرخ کون و فساد در گردش است، هر ساعت عده‏ى زیادى انسان متولد مى‏شوند و زندگى را آغاز مى‏نمایند و در همان ساعت عده‏ى زیادى جان مى‏سپارند و از دنیا مى‏روند. در پهنه‏ى وسیع باغ، از یک طرف باغبان نهال کوچک را غرس مى‏کند و زندگى را شروع مى‏نماید و از طرف دیگر درختان پیر و بى‏ثمر را قطع مى‏کند و از باغ بیرون مى‏برد.  زینت باغ است درخت جوان     پیر شود بر کندش باغبان 

شاخ جوان بهر گل نوبر است      شاخه‏ى پیر از پى خاکستر است 

قرآن شریف فرموده:  و ان من شى‏ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم.  هیچ موجودى نیست جز آنکه خزاین وجود و منابع هستى آن نزد ماست و به اندازه‏ى معین آن را فرومى‏فرستیم. 

همین محدود بودن و اندازه داشتن است که مایه‏ى فاسد شدن و پایان یافتن موجود مى‏گردد. در بعضى از روایات آمده است: «خزاین اشیاء» فرمان تکوینى بارى تعالى در پیدایش آن موجود و پدید آمدن آن است. 

قال رسول‏الله صلى الله علیه و آله و سلم: خزائن الله الکلام، فاذا اراد شیئا قال له «کن»، ف«کان».  رسول اکرم فرمود: خزاین خداوند «کلام» است، وقتى اراده  مى‏کند چیزى را، فرمان بودنش را مى‏دهد و آن «بود» مى‏گردد. 

عن ابیعبدالله علیه‏السلام قال: لما صعد موسى الطور فنادى ربه عز و جل. قال: رب! ارنى خزائنک. قال: یا موسى! انما خزائنى اذا اردت شیئا ان اقول له «کن» ف«یکون».  امام صادق (ع) فرمود: موقعى که حضرت موسى (ع) به طور رفت، ندا داد: بار الها! خزاینت را به من بنمایان. خطاب آمد که اى موسى! خزاین من این است که وقتى اراده‏ى ایجاد چیزى را بنمایم، فرمان بودنش را مى‏دهم و آن را که فرمان داده‏ام، بود و موجود مى‏گردد. 

یکى از چیزهایى که خزاینش نزد خداوند است و به قدر معلوم و اندازه‏ى معین نازل مى‏فرماید، مال و ثروت است، اندازه‏گیرى حضرت بارى تعالى دو قسمت را شامل مى‏شود: یکى کمیت و مقدار مالى که اعطا مى‏فرماید، و آن دیگر مدتى که مال در دست صاحب مال باقى مى‏ماند، و سپس با کیفیت خاصى از میان مى‏رود. گاهى خداوند به کسى مال مى‏دهد و مقدر الهى آن است که اموال اعطایى با مختصر کاهش یا افزایش تا آخر عمر براى وى باقى بماند. گاهى مال مى‏دهد، اما مقدر بارى تعالى این است که باقى ماندن مال در دست صاحب مال همانند اصل مال، قدر معلوم و مدتى معین داشته باشد و با انقضاى مدت از بین برود. مکرر اتفاق افتاده است که اشخاصى متمکن و مالدار بر اثر رویدادى غیر منتظر از قبیل زلزله یا سیل یا طوفان و امثال اینها، تمام یا قسمت اعظم ثروت را از دست داده و در نتیجه، بى‏بضاعت یا کم‏بضاعت شده‏اند. این قبیل حوادث  براى افراد متمکن درس عبرت است، متنبه شوند که در ایام مالدارى مغرور نگردند، به فساد اخلاق نگرایند، و با بندگان خدا بدرفتارى ننمایند و همواره در یاد حوادث و رویدادها باشند و بدانند که ممکن است بغتتا نعمت، مبدل به نقمت گردد. 

اى دل از پست و بلند روزگار اندیشه کن     در برومندى ز قحط برگ و بار اندیشه کن 

از نسیمى دفتر ایام بر هم مى‏خورد       از ورق گردانى لیل و نهار اندیشه کن 

خداوند توانا قادر است اموال از بین رفته را به گونه‏اى جبران نماید و خیر و صلاح را خلف فسادى که پیش آمده است، قرار دهد و شخص آسیب‏دیده را با لطف و حمایت خود از سقوط و تیره‏روزى قطعى برهاند. 

امام سجاد (ع) در جمله‏ى دوم دعاى مورد بحث امروز، به پیشگاه خداوند عرض مى‏کند: 

و لما فسد صلاح.  بار الها! براى هر چیزى که باطل مى‏شود و فاقد اثر مى‏گردد، نزد تو براى آن، خلف سالم و صالح وجود دارد و مى‏توانى آن را جایگزین فاسد شده قرار دهى. سپس درباره‏ى خود چنین دعا مى‏کند:  و قبل الطلب بالجده.  بار الها! بر من منت بگذار و پیش از آنکه از تو درخواست نمایم، به قدر اداره‏ى معاش و گرداندن چرخ زندگى، از تمکن مالى برخوردارم فرما.  حضرت زین‏العابدین (ع) در جمله‏ى سوم دعا عرض مى‏کند:  و فیما انکرت تغییر.  بار الها! چیزى که نزد تو مطرود است و از آن ناراضى هستى، مى‏توانى تغییرش دهى، آن را بردارى و به جایش مرضى خود را قرار دهى. 

چیزهایى که برخلاف حق و عدل و منافى با کمال انسانى و فضایل اخلاقى است و بشر را به پستى و انحطاط سوق مى‏دهد، مرضى خداوند نیست و آن امور در قرآن شریف و روایات اولیاى گرامى اسلام خاطرنشان گردیده تا شناخته شوند و مردم مسلمان براى تامین سعادت خویش از آنها اجتناب نمایند.  ان تکفروا فان الله غنى عنکم و لا یرضى لعباده الکفر. 

اگر کافر شوید، خداوند از شما بى‏نیاز است و به ایمانتان احتیاج ندارد، اما به کفرتان راضى نیست و نمى‏خواهد از سعادت و رستگارى محروم بمانید.  یحلفون لکم لترضوا عنهم فان ترضوا عنهم فان الله لا یرضى عن القوم الفاسقین.  این افراد آلوده و گناهکار قسم یاد مى‏کنند براى اینکه شما از آنان راضى شوید. اگر شما راضى شدید، خداوند از فاسقین و اهل عصیان راضى نمى‏شود. 

شرک و کفر، سیئات اخلاقى، و گناهان به هر صورت که باشد، مطرود درگاه بارى تعالى است و خداوند به هیچ یک از آنها راضى نیست. اگر اراده فرماید مى‏تواند قلوب مردم را منقلب نماید و بدون اینکه خودشان بخواهند، کارى کند که همه موحد و یکتاپرست گردند و در اخلاق و اعمال به صراط مستقیم گرایش یابند.  و لو شاء ربک لامن من فى الارض کلهم جمیعا.  اگر پروردگارت بخواهد، تمام مردم روى زمین ایمان مى‏آورند و همه مسیر حق و عدل را مى‏پیمایند.  ولى خداوند هرگز چنین اراده‏اى را نمى‏فرماید، زیرا این اراده منافى با اراده‏ى بارى تعالى در آزادى بشر است. خداوند به مشیت حکیمانه‏ى خود، انسان را مختار آفریده، اوست که باید درباره‏ى خود تصمیم بگیرد، یا به اختیار و اراده‏ى خود ایمان را پذیرا شود و مستحق پاداش دنیوى و اخروى گردد یا با اراده و اختیار خود کفر را پذیرا شود و به کیفر دنیوى و اخروى برسد. آنچه را که خداوند افاضه مى‏فرماید، ارشاد و هدایت مردم است. 

و قل الحق من ربکم فمن شاء فلیومن و من شاء فلیکفر.  پیمبر گرامى! بگو حق از جانب خداوند ارائه مى‏شود، هر کس میل دارد ایمان بیاورد و هر که مى‏خواهد کفر را قبول نماید. 

مومنین واقعى و کسانى که با اراده و اختیار دین حق را پذیرفته و به شرف اسلام مشرف شده‏اند، براى اینکه عمرشان بخوبى پایان یابد و با حسن عاقبت، دنیا را ترک گویند و روز قیامت در صف رستگاران محشور شوند، باید همواره مراقب اعمال و اخلاق خود باشند و در مسیر صحیح قدم بردارند و آگاهانه یا ناآگاه مرتکب عملى نشوند که رضاى الهى در آن نباشد. براى نیل به این هدف مقدس، باید خویشتن را به خوبى و شایستگى بسازند، کمبودهاى خود را جبران نمایند، نقائصى را که در عقاید و اخلاق و اعمال دارند و مرضى خداوند نیست برطرف سازند. اگر این گروه باایمان به اختیار  و اراده‏ى خود با استفاده و استمداد از توفیق الهى چنین کردند و در خود تغییرات لازم را به وجود آوردند، مى‏توان گفت مصداق جمله‏ى سوم دعاى امام سجاد (ع) شده‏اند:  و فیما انکرت تغییر. 

بار الها! چیزى را که از آن رضایت ندارى مى‏توانى تغییر دهى و مرضى خود را جایگزینش نمایى.  خود ساختن و تغییرات لازم را در خویش به وجود آوردن، نیاز به مربى و معلم آگاه دارد. علاقه‏مندان به اصلاح نفس باید از پى راهنمایان الهى بروند و سخنانشان را با دقت بشنوند و فراگیرند و در مقام عمل به کار بندند تا بتوانند از ثمرات و نتایج سعادت‏بخش آنها مستفیض شوند. کسانى که در تفقه دین و شناخت تعالیم الهى سعى کافى معمول مى‏دارند و به دقایق آیین الهى واقف مى‏شوند، مصداق کلام امام سجاد (ع) مى‏گردند:  و قبل الضلال بالرشاد.  پیش از آنکه قدمى در بى‏راهه بگذارند، از هدایت الهى برخوردار مى‏شوند و راه صحیح را مى‏پیمایند.  بعضى از اصحاب ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام با اینکه مردان باایمان و شریفى بودند، ولى بر اثر عدم توجه به پاره‏اى از دقایق و نکات دینى، گاه مرتکب خطا شده و قدمى ناروا برداشته‏اند و پس از آنکه امام معصوم (ع) خطاى آنان را تذکر داده، سخت آزرده خاطر و متاثر گردیده و از پیشگاه الهى طلب بخشش نموده‏اند و در اینجا به طور نمونه یک مورد ذکر مى‏شود:  قال الحسین بن ابى‏العلاء خرجنا الى مکه نیفا و عشرین رجلا فکنت اذبح لهم فى کل منزل شاه فلما اردت ان ادخل على  ابى‏عبدالله علیه‏السلام قال واها یا حسین اتذل المومنین قلت اعوذ بالله من ذلک فقال علیه‏السلام بلغنى انک کنت تذبح لهم فى کل منزل شاه قلت یا مولاى و الله ما اردت بذلک الا وجه الله تعالى فقال علیه‏السلام اما کنت ترى ان فیهم من یحب ان یفعل مثل افعالک فلا یبلغ مقدرته ذلک فیتقاصر الیه نفسه قلت یابن رسول‏الله و علیک استغفر الله و لا اعود.  حسین بن ابى‏العلاء مى‏گوید: بیست و چند نفر مرد بودیم که به عزم مکه حرکت نمودیم، من در هر منزل براى غذاى جمعیتمان گوسفندى ذبح مى‏نمودم. روزى به قصد زیارت امام صادق علیه‏السلام رفتم، تا مرا دید با تاثر فرمود: اى حسین آیا مسلمانان را ذلیل مى‏کنى. گفتم: پناه مى‏برم به خداوند از این امر. امام فرمود: به من خبر رسیده که تو در هر منزل براى همسفرها گوسفندى ذبح مى‏کنى. عرض کردم: مولاى من، قسم به خدا من از این کار جز رضاى الهى قصدى ندارم. امام فرمود: آیا نمى‏بینى در کاروان کسانى هستند که مى‏خواهند همانند تو عمل کنند، اما تمکن مالى ندارند و دچار حقارت روحى مى‏شوند. عرض کردم: یابن رسول‏الله، بر اساس راهنمایى شما از خداوند آمرزش مى‏خواهم و از این پس چنین عملى را تکرار نخواهم نمود.